Στην εποχή της ραγδαίας ψηφιοποίησης και της εκθετικής αύξησης των δεδομένων, η ανάγκη για ορθολογική, υπεύθυνη και δικαιοπρακτική διαχείριση της πληροφορίας γίνεται πιο επιτακτική από ποτέ. Η «διακυβέρνηση δεδομένων» δεν αποτελεί πλέον ένα τεχνικό ζήτημα των ειδικών τεχνολογίας· είναι μια πολυδιάστατη πρόκληση που σχετίζεται με τα ανθρώπινα δικαιώματα, τη δημοκρατική λογοδοσία, την ηθική χρήση της τεχνητής νοημοσύνης και τη βιώσιμη ανάπτυξη.
Το Toolkit Διακυβέρνησης Δεδομένων της UNESCO και της Ομάδας Εργασίας της Επιτροπής Ευρυζωνικότητας (Ιούλιος 2025) επιχειρεί να προσφέρει ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο μεθοδολογιών και εργαλείων, ώστε κράτη, δημόσιοι οργανισμοί, ΜΚΟ και τεχνολογικοί φορείς να διαμορφώσουν πολιτικές δεδομένων που να ευθυγραμμίζονται με τις ανάγκες της σύγχρονης κοινωνίας.
Τι Είναι η Διακυβέρνηση Δεδομένων;
Η έννοια αναφέρεται στο σύνολο των διαδικασιών, προσώπων, πολιτικών, τεχνολογιών και πρακτικών που διέπουν τον κύκλο ζωής των δεδομένων — από τη συλλογή έως την ανάλυση και τελική χρήση τους. Σκοπός είναι η διασφάλιση της εμπιστοσύνης, της αξίας και της ισότητας στη χρήση των δεδομένων, καθώς και ο περιορισμός των κινδύνων που προκύπτουν από την κακή ή καταχρηστική διαχείρισή τους.
Δεν πρόκειται για ένα αυστηρά νομικό πλαίσιο αλλά για μια πολυεπίπεδη προσέγγιση διακυβέρνησης που ενσωματώνει αρχές, συμμετοχικότητα και λογοδοσία.
Οι 4 Πυλώνες της Διακυβέρνησης Δεδομένων – Το Μοντέλο των 4P
Το Toolkit προτείνει την εφαρμογή ενός πλαισίου τεσσάρων θεμελιωδών αξόνων, γνωστού ως «4Ps»:
1. Γιατί – Ο Σκοπός
Ο πρώτος πυλώνας αφορά τον σαφή καθορισμό του «γιατί» συλλέγονται και χρησιμοποιούνται τα δεδομένα. Σκοπός μπορεί να είναι:
- η υποστήριξη πολιτικών (π.χ. στην υγεία ή την παιδεία),
- η επιδίωξη καινοτομίας και βιώσιμης ανάπτυξης,
- η εξασφάλιση ισότητας και αυτοδιάθεσης,
- η ενίσχυση της διαφάνειας ή
- η καταπολέμηση κρίσεων.
Απαιτείται σαφής σύνδεση ανάμεσα στα δεδομένα και στους αναπτυξιακούς ή πολιτικούς στόχους.
2. Πώς – Αρχές
Η αποτελεσματική διακυβέρνηση απαιτεί καθορισμένες αρχές που να διέπουν κάθε απόφαση και πρακτική. Το Toolkit περιλαμβάνει μεταξύ άλλων:
- Διαφάνεια,
- Λογοδοσία,
- Δίκαιη μεταχείριση,
- Συμμετοχή,
- Νομιμότητα και
- Προστασία από βλάβες.
Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην Ψηφιακή Αυτοδιάθεση (Digital Self-Determination – DSD), δηλαδή το δικαίωμα ατόμων και κοινοτήτων να συμμετέχουν ενεργά σε όλες τις φάσεις του κύκλου ζωής των δεδομένων τους.
3. Ποιοι – Άνθρωποι και Διαδικασίες
Η διακυβέρνηση δεδομένων δεν είναι αυτοματοποιημένη. Απαιτεί συγκεκριμένους ρόλους:
- Ανώτατος Λειτουργός Δεδομένων (CDO),
- Αρχή Προστασίας Δεδομένων (DPA),
- Στελέχη για Ηθική ΤΝ και
- Επιτροπές διατομεακής συνεργασίας.
Η συμμετοχή πολιτών, επιστημόνων, τεχνολόγων, ΜΚΟ και επιχειρήσεων σε επιτροπές λήψης αποφάσεων προωθεί τη δημοκρατική διαχείριση των δεδομένων.
4. Τι – Πρακτικές και Μηχανισμοί
Ο τελευταίος άξονας αφορά τις πρακτικές διαχείρισης σε κάθε φάση του κύκλου ζωής των δεδομένων:
- Σχεδιασμός: καθορισμός σκοπών και απαιτήσεων.
- Συλλογή: ευθυγράμμιση με αρχές ελαχιστοποίησης και συναίνεσης.
- Επεξεργασία: ποιότητα, μεταδεδομένα, ανωνυμοποίηση.
- Κοινοχρησία: συμφωνίες, καταλόγους, APIs.
- Ανάλυση: αξιολόγηση επιπτώσεων.
- Χρήση: ευθυγράμμιση με πολιτικές και κοινωνικούς στόχους.
Δικαιώματα του Ανθρώπου και Δεδομένα
Το Toolkit είναι απόλυτα ευθυγραμμισμένο με ένα πλαίσιο ανθρωπίνων δικαιωμάτων, υπογραμμίζοντας ότι τα δεδομένα δεν είναι απλά αριθμοί — είναι αναπαραστάσεις ατόμων και κοινωνιών.
Συγκεκριμένα παραδείγματα συγκρούσεων και λύσεων:
- Ιδιωτικότητα: Αντιμετώπιση μέσω ελαχιστοποίησης, συναίνεσης, κρυπτογράφησης.
- Διάκριση: Αντιμετώπιση μέσω ελέγχου μεροληψίας και αντιπροσωπευτικών συνόλων δεδομένων.
- Μαζική Παρακολούθηση: Χρειάζεται νομοθετική εποπτεία και αναλογικότητα.
- Ελευθερία Έκφρασης: Προσβασιμότητα, ανοικτά δεδομένα, ψηφιακός εγγραμματισμός.
Εργαλεία Αυτοαξιολόγησης και Ανάπτυξης
Το Toolkit παρέχει έναν Αυτοαξιολογητικό Πίνακα για οργανισμούς, βασισμένο στους 4 άξονες:
- Στρατηγική και Όραμα
- Αρχές και Κανονιστικά Πλαίσια
- Ρόλοι και Διακυβέρνηση
- Πρακτικές διαχείρισης κύκλου ζωής δεδομένων
- Διακυβέρνηση AI
- Δυναμικότητα και Ψηφιακή Παιδεία
Ο πίνακας περιλαμβάνει ερωτήσεις ΝΑΙ/ΟΧΙ και βαθμούς προτεραιότητας για στοχοθεσία και στρατηγικό σχεδιασμό.
Χρήστες του Εργαλείου
Το Toolkit είναι σχεδιασμένο για ευρεία χρήση από:
- Σχεδιαστές πολιτικής
- Ανώτατα στελέχη δεδομένων (CDO, DPO)
- Νομικούς και ελεγκτικούς φορείς
- Αρχιτέκτονες τεχνολογίας και σχεδιαστές API
- Αναπτυξιακούς οργανισμούς και δωρητές
- ΜΚΟ, κοινωνικά κινήματα και κοινότητες
Αποτελεί ένα πρακτικό εργαλείο για διαβούλευση, συνεκτικό σχεδιασμό και βελτίωση θεσμικής ετοιμότητας.
Κρίσιμες Προκλήσεις και Περιορισμοί
Παρά την πληρότητα του εργαλείου, η UNESCO αναγνωρίζει:
- Ανάγκη τοπικής προσαρμογής – Δεν υπάρχει «μια λύση για όλους».
- Δεν αντικαθιστά τη νομική συμβουλή – Χρειάζεται εναρμόνιση με τοπική και διεθνή νομοθεσία.
- Ταχεία τεχνολογική εξέλιξη – Νέες πρακτικές, όπως AI και συνθετικά δεδομένα, απαιτούν συνεχή επικαιροποίηση.
Συμπεράσματα
Η διακυβέρνηση δεδομένων αποτελεί βασικό στοιχείο μιας δημοκρατικής, βιώσιμης και ανθρώπινης ψηφιακής κοινωνίας. Το Toolkit της UNESCO δεν επιβάλλει λύσεις, αλλά προσφέρει ένα κοινό λεξιλόγιο, δομή και εργαλεία, ώστε να προωθηθεί η διαφανής, συμμετοχική και δικαιοπρακτική χρήση των δεδομένων.
Η ορθή διακυβέρνηση δεδομένων δεν είναι μόνο τεχνολογική επιλογή. Είναι πολιτική επιλογή. Και σε αυτήν, η προστασία των δικαιωμάτων και η ενίσχυση του δημόσιου οφέλους πρέπει να τεθούν στο επίκεντρο.