Εισαγωγή: Δημοκρατία στην εποχή των αλγορίθμων
Ψηφίζουν τα ρομπότ; Όχι, αλλά οι μηχανές επηρεάζουν ήδη βαθιά τον τρόπο που ψηφίζουμε, ενημερωνόμαστε και συμμετέχουμε. Η Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ) δεν «ορίζει» τις εκλογές, όμως διαπερνά τις προεκλογικές εκστρατείες, την κυκλοφορία της πληροφορίας και τη διαβούλευση. Δίπλα στις ευκαιρίες για ανοιχτή συμμετοχή, συνυπάρχουν σοβαροί κίνδυνοι χειραγώγησης, παραπληροφόρησης και ιδιωτικοποίησης κρίσιμων δημοκρατικών λειτουργιών. Το ζητούμενο δεν είναι η αποχή, αλλά η ώριμη, δημοκρατικά ελέγξιμη ενσωμάτωση της ΤΝ.
Σκοτεινές όψεις: παραπληροφόρηση, δεδομένα, χειραγώγηση
Η παραγωγική ΤΝ καθιστά ευκολότερη τη δημιουργία πειστικού αλλά ψευδούς περιεχομένου (εικόνες, βίντεο, κείμενα). Τα deepfakes και οι αλγοριθμικά διογκωμένες αφηγήσεις αλλοιώνουν το δημόσιο διάλογο, ιδίως όταν συνδυάζονται με στοχευμένες καμπάνιες μικροστοχεύσεων σε κοινωνικά δίκτυα. Η αξία των δεδομένων, ο «νέος χρυσός», ενισχύει ασυμμετρίες ισχύος: όσοι έχουν πρόσβαση, υποδομές και δεξιότητες, διαμορφώνουν προφίλ πολιτών και προωθούν εξατομικευμένα, συναισθηματικά φορτισμένα μηνύματα. Το σκάνδαλο Cambridge Analytica έδειξε ότι η καταχρηστική αξιοποίηση δεδομένων υπονομεύει την αυτονομία του ψηφοφόρου και την ισότητα ευκαιριών των υποψηφίων. Ταυτόχρονα, η συγκέντρωση της ΤΝ σε λίγες μεγάλες πλατφόρμες εντείνει την ιδιωτική ρύθμιση της δημόσιας σφαίρας.
Αλγοριθμική διακυβέρνηση: βοήθημα, όχι υποκατάστατο
Οι αλγόριθμοι βοηθούν στην κατανόηση προτιμήσεων και την επεξεργασία πολύπλοκων δεδομένων. Όμως η δημοκρατική νομιμοποίηση απαιτεί η τελική πολιτική κρίση να παραμένει ανθρώπινη. Η ΤΝ πρέπει να λειτουργεί επικουρικά στη λήψη αποφάσεων, με διαφάνεια, επεξηγησιμότητα και λογοδοσία, αποφεύγοντας το πέρασμα σε έναν «αυτόματο πιλότο» όπου το πολιτικό κόστος και η ευθύνη διαχέονται και τελικά εξαφανίζονται.
Ευκαιρίες: διαβούλευση, συμμετοχή, νέα εργαλεία
Η ΤΝ μπορεί να κλιμακώσει ποιοτικά τη συμμετοχική δημοκρατία: έξυπνη δειγματοληψία για συνελεύσεις πολιτών, διευκόλυνση και σύνοψη χιλιάδων προτάσεων, οργανωμένη αποτύπωση συγκλίσεων και διαφωνιών. Εργαλεία μετάφρασης ανοίγουν το διάλογο σε πολύγλωσσες κοινότητες. Εικονικοί βοηθοί επιτρέπουν στους πολίτες να αλληλεπιδρούν με προγράμματα, να διατυπώνουν ερωτήσεις και να αξιολογούν δεσμεύσεις. Η ίδια η ΤΝ μπορεί να γίνει αντικείμενο δημοκρατικής διακυβέρνησης, με ανοικτά πρότυπα και συμμετοχικές διαδικασίες που χτίζουν «ψηφιακή εμπιστοσύνη».
Όρια και αποκλεισμοί: ο ψηφιακός διχασμός
Η μετάβαση σε ψηφιακές διαδικασίες ενέχει τον κίνδυνο αποκλεισμών. Άνθρωποι χωρίς δεξιότητες ή πρόσβαση μένουν εκτός κρίσιμων υπηρεσιών, διαβουλεύσεων και παροχών. Η ισχυρή ταυτοποίηση που απαιτείται για ασφαλείς διαδικασίες μπορεί να γίνει νέα πύλη αποκλεισμού. Η πολιτεία οφείλει να επενδύσει στην καθολική πρόσβαση, τον ψηφιακό εγγραμματισμό και την υποστήριξη ομάδων που μένουν πίσω.
Ρυθμιστική πυξίδα: από τη συμμόρφωση στην πρόληψη
Η θωράκιση των θεσμών απαιτεί:
- Διαφάνεια και ανιχνευσιμότητα περιεχομένου ΤΝ (π.χ. υδατογραφήματα και σήμανση παραγόμενου υλικού).
- Υποχρεώσεις επεξηγησιμότητας για συστήματα που επηρεάζουν δικαιώματα και εκλογικές διαδικασίες.
- Ισχυρή, προληπτική εποπτεία, όχι μόνο εκ των υστέρων πρόστιμα, με ανεξάρτητους μηχανισμούς και σαφείς κανόνες λογοδοσίας.
- Εκδημοκρατισμό των δεδομένων: πρόσβαση, ανοικτά πρότυπα, δεξιότητες ανάλυσης, ώστε να μειωθούν οι ασυμμετρίες ισχύος.
- Ενίσχυση της επαλήθευσης( fact-checking), σήμανση αμφισβητούμενου περιεχομένου και κώδικες πρακτικής για πλατφόρμες.
- Πλουραλισμό σε όλο τον κύκλο ζωής της ΤΝ (ανοιχτοί αλγόριθμοι, ανοιχτά βάρη, ανοιχτά δεδομένα, αξιολόγηση).
- Στρατηγικές ψηφιοποίησης του Δημοσίου με θεμελίωση στις αρχές ισότητας, ένταξης και διαφάνειας, και με καθολικά πρότυπα που λαμβάνουν υπόψη περιθωριοποιημένες κοινότητες.
Συμμετοχή χωρίς αυταπάτες
Η διεύρυνση της διαβούλευσης δεν πρέπει να μετατρέπεται σε διάχυση ευθύνης. Οι αντιπρόσωποι οφείλουν να αφουγκράζονται τους πολίτες, όχι να μετακυλίουν σε αυτούς την απόφαση ώστε να εκλείπει το πολιτικό κόστος. Οι συνελεύσεις πολιτών, όταν είναι αντιπροσωπευτικές, διαφανείς και συνδεδεμένες με θεσμικές δεσμεύσεις, ενισχύουν τη νομιμοποίηση. Χωρίς αυτά, καλλιεργούν μόνο την ψευδαίσθηση συμμετοχής.
Συμπέρασμα: να κάνουμε την ΤΝ εργαλείο διεύρυνσης της δημοκρατίας
Η ΤΝ μπορεί να διευρύνει τη συμμετοχή, να ενισχύσει τη λογοδοσία και να καταστήσει τους θεσμούς πιο διαφανείς και αποτελεσματικούς. Μπορεί όμως, αν μείνει ανεξέλεγκτη, να επιταχύνει τον ψηφιακό αυταρχισμό και να διαβρώσει την εμπιστοσύνη. Η επιλογή δεν είναι ανάμεσα σε φόβο ή άκριτη αποθέωση· είναι ανάμεσα σε θεσμική αδράνεια και δημοκρατική διακυβέρνηση της τεχνολογίας. Με διαφάνεια, ανοικτά πρότυπα, παιδεία, προληπτική εποπτεία και γνήσια συμμετοχή, η ΤΝ μπορεί να γίνει σθεναρός σύμμαχος της δημοκρατίας, όχι ο αφανής της αντίπαλος.
—
Αυτό το άρθρο βασίστηκε στην επιστημονική εργασία της κ.Φ.Παναγοπούλου που δημοσιεύθηκε στο syntagmawatch.