Συμμετοχικός προϋπολογισμός

του Raimo Muurinen*

Η δική σου επιλογή**

Μετάφραση: Βασίλης Χρυσός
Αρχική δημοσίευση: Συμμετοχικός προϋπολογισμός

Εάν η γνώση είναι δύναμη, τότε η ανοιχτή γνώση είναι ενδυνάμωση

Προκειμένου να μπορεί κάποιος να παίρνει αποφάσεις σε στέρεη βάση, η γνώση είναι απαραίτητη προϋπόθεση. Αυτό πρέπει να σκέφτηκε η ομάδα δημοκρατίας της πόλης του Ελσίνκι, υπό την ηγεσία του Δημάρχου Jussi Pajunen, όταν ξεκίνησε να διερευνά τις δυνατότητες νέων τρόπων συμμετοχής για τους πολίτες του Ελσίνκι. Η αναφορά της ομάδας, η οποία δημοσιεύτηκε το Φθινόπωρο του 2011, πρότεινε το συμμετοχικό προϋπολογισμό ως μια δυνατότητα που αξίζει να δοκιμαστεί. Το Δεκέμβριο του 2012 αποφασίστηκε να ξεκινήσει ένα πιλοτικό έργο από το επόμενο έτος. Άραγε, θα μπορέσει να εξελιχθεί ο συμμετοχικός προϋπολογισμός σε ένα νέο, σημαντικό μοντέλο δημοκρατικής λήψης αποφάσεων στο κοντινό μέλλον; Εν τω μεταξύ, μεταξύ του τέλους του 2011 και της αρχής του 2012, το Φινλανδικό ταμείο καινοτομίας Sitra οργάνωσε ένα φόρουμ, το οποίο ονομάστηκε “νέα δημοκρατία” (σ.τ.μ.: καμία σχέση με το εντόπιο κόμμα!) για 30 φιλοξενούμενους ειδικούς με σκοπό την εξερεύνηση, τη συζήτηση και τον πειραματισμό σε νέες μορφές δημοκρατίας.

Τα μέλη του φόρουμ εξέτασαν μια νέα δημοκρατική μέθοδο λήψης αποφάσεων για τις δημόσιες δαπάνες, το συμμετοχικό προϋπολογισμό. Αποφάσισαν να τη δοκιμάσουν άμεσα για τις ανάγκες του ίδιου του φόρουμ, ο προϋπολογισμός του οποίου ανερχόταν σε περίπου 120.000€, που προορίζονταν για την προώθηση πρωτοβουλιών της “νέας δημοκρατίας”. Μια νεοσύστατη εταιρία υπό το όνομα Avanto insight, η οποία εργάζεται στον τομέα της ανοιχτής δημοκρατίας, οργάνωσε τη διαδικασία, σύμφωνα με την οποία τα μέλη του φόρουμ, οι αντιπρόσωποι των πρωτοβουλιών που είχαν προκύψει ως προτάσεις για το συγκεκριμένο πρόγραμμα και μερικά μέλη του Sitra λάμβαναν όλοι εξίσου μέρος στη λήψη αποφάσεων. Τέσσερα προγράμματα ψηφίστηκαν για χρηματοδότηση. Αυτά ήταν:

• το Ανοιχτό Υπουργείο, μια πλατφόρμα που δίνει τη δυνατότητα στους πολίτες να προτείνουν νομοθετικές πρωτοβουλίες, σε συμφωνία με το δίκαιο πρωτοβουλίας πολιτών,
• το Social Hub, ένας κοινόχρηστος χώρος εργασίας στο μέσο του Ελσίνκι, ανοιχτός για δραστηριότητες με κοινωνική υπεραξία, μη εμπορικές,
  το πρόγραμμα συμμετοχικού προϋπολογισμού της Δημοτικής Βιβλιοθήκης του Ελσίνκι, και, τέλος,
• ένα πρόγραμμα απελευθέρωσης δεδομένων που ονομάζεται Εκλογή Δεδομένων, το οποίο στόχευε στο άνοιγμα των προεκλογικών δεδομένων και των δεδομένων των υποψηφίων των Φινλανδικών κοινοτικών εκλογών.

Το πρόγραμμα συμμετοχικού προϋπολογισμού της Δημοτικής Βιβλιοθήκης του Ελσίνκι ήταν μια συνεργασία μεταξύ του οργανισμού διαχείρισης της βιβλιοθήκης, της τεχνολογικής εταιρίας Emobit και του Avanto insight. Η Emobit είχε ήδη υλοποιήσει ένα πρόγραμμα για το άνοιγμα των δεδομένων των οικονομικών καταστάσεων της πόλης του Ελσίνκι, τα οποία και δημοσίευσε οπτικοποιώντας τα στην πλατφόρμα OpenSpending.org. Η Avanto insight ήταν εκείνη που σχεδίασε τη συμμετοχική διαδικασία. Στα πλαίσια του έργου στήθηκε ένα Φινλανδικό site, που έκανε χρήση του προτύπου osallistuvabudjetointi.fi, και το οποίο χρησιμοποιήθηκε για την καταγραφή και διάχυση των διαδικασιών. Τα πάντα υλοποιήθηκαν όσο πιο ανοιχτά ήταν δυνατόν, προκειμένου να επιτραπεί στο κοινό να συμμετέχει στο σχεδιασμό και να μάθει από τις εμπειρίες μας.

Η πλατφόρμα Open Spending χρησιμοποιήθηκε επίσης για την οπτικοποίηση των οικονομικών δεδομένων της Δημοτικής Βιβλιοθήκης. Εκτός από την κοινοποίηση των σχετικών συνδέσμων (links) στα κοινωνικά δίκτυα στην πράξη παρουσιάσαμε αυτές τις οπτικοποιήσεις σε ζωντανά ακροατήρια σε εργαστήρια. Οι συμμετέχοντες αντέδρασαν με περιέργεια και ενδιαφέρον και, σύμφωνα με την ανάδραση που πήραμε, τα χρωματιστά κουτιά του Open Spending βοήθησαν πραγματικά τους ανθρώπους να κατανοήσουν ευκολότερα τους αριθμούς. Οι προτάσεις του προϋπολογισμού ήταν πιλοτικά προγράμματα, τα οποία σχεδιάστηκαν στη βάση εκατοντάδων ιδεών από χρήστες της βιβλιοθήκης, από τους οποίους ζητήθηκε να περιγράψουν τη βιβλιοθήκη των ονείρων τους. Στο τέλος, μετά από τρία εργαστήρια, οι συμμετέχοντες είχαν συζητήσει και ψηφίσει τέσσερις από τις οκτώ πιο αγαπημένες τους προτάσεις, οι οποίες θα χρηματοδοτηθούν και θα υλοποιηθούν το 2013. Για παράδειγμα, ένα πρόγραμμα θα εισάγει τα γενέθλια των παιδιών στη βιβλιοθήκη (;) και κάποιο άλλο στοχεύει στη δημιουργία ήσυχων χώρων ανάπαυσης μέσα στη βιβλιοθήκη, σε αντιπαραβολή με το πως η κατάσταση έχει διαμορφωθεί με το πέρασμα του χρόνου.

Μια καλή αρχή με μεγάλες δυνατότητες

Επιπλέον του φόρουμ “νέα δημοκρατία” για τη Sitra και το πρόγραμμα της Δημοτικής Βιβλιοθήκης, μια τρίτη διαδικασία οργανώθηκε στο Tampere. Η Demola, μια πλατφόρμα καινοτομίας που φέρνει σε επαφή μαθητές και εταιρίες για τη λύση πραγματικών προβλημάτων, ως διαδικασία εκμάθησης μέσα από προβλήματα, ήταν η πρώτη περίπτωση μιας Φινλανδικής εταιρίας, η οποία ενέπλεξε την κοινότητά της σε μια διαδικασία συμμετοχικού προϋπολογισμού. Το σλόγκαν που έφτιαξαν οι μαθητές που συμμετείχαν σε αυτή τη διαδικασία ήταν “εκπαίδευση, την οποία δε θα μπορούσε να φανταστεί ο καθηγητής σου”.

Το σύνολο των δράσεων που εμπίπτουν στο συμμετοχικό προϋπολογισμό και διοργανώθηκαν στη Φινλανδία το 2012 συνίσταται σε τρεις διαδικασίες, πέντε εργαστήρια, περισσότερους από 139 συμμετέχοντες και 39 προτάσεις προϋπολογισμού, με περισσότερα από 220.000€ να έχουν διατεθεί με βάση αυτό το νέο μοντέλο. Ο Δήμος του Ελσίνκι δημοσίευσε μια αναφορά πάνω στο θέμα και αποφάσισε να ξεκινήσει ένα πρόγραμμα τον επόμενο χρόνο με τους νέους του Ελσίνκι. Ειδικά το πρόγραμμα της Δημοτικής Βιβλιοθήκης του Ελσίνκι κέρδισε αρκετή δημοσιότητα: καλύφθηκε επτά φορές στα παραδοσιακά έντυπα μέσα και αναμεταδόθηκε σε έξι ραδιοφωνικά προγράμματα. Οι δημοσιογράφοι ενθουσιάστηκαν πραγματικά με τη νέα δυνατότητα για άμεση δημοκρατία, καθώς οι ειδήσεις που προβλήθηκαν έτειναν να εστιάζουν περισσότερο στη μέθοδο απ’ ότι στο περιεχόμενο.

Οι συμμετέχοντες ενθουσιάστηκαν εξίσου. Σύμφωνα με το μεγαλύτερο μέρος της ανατροφοδότησης που αποκτήθηκε θα ήταν χαρούμενοι αν αυξάνονταν οι διαδικασίες συμμετοχικού προϋπολογισμού και κατάφερναν να γίνουν μια διαδεδομένη μέθοδος λήψης αποφάσεων. Ωστόσο, παρόλο που η σύγχρονη μέθοδος συμμετοχικού προϋπολογισμού λέγεται ότι ξεκίνησε από το 1989, έχει παραμείνει περιθωριακό φαινόμενο παντού έξω από τη γενέτειρά της, τη Λατινική Αμερική. Η ερώτηση, συνεπώς, είναι: τι πρέπει να γίνει για να αξιοποιηθούν τα πλεονεκτήματα του συμμετοχικού προϋπολογισμού; Μπορούν να εκδημοκρατιστούν οι δημόσιες δαπάνες;

Τι γνωρίζεις;

Για την ώρα, οι πολιτικοί και τα κόμματα έχουν την εξουσία να αποφασίζουν για τους δημόσιους προϋπολογισμούς. Από εκείνους εξαρτάται η διάθεσή τους να παραχωρήσουν αυτή τη εξουσία με τη θέλησή τους. Οι άνθρωποι μπορούν, φυσικά, να αλλάξουν τους πολιτικούς τους εκπροσώπους, αλλά σε αυτό το είδος συστήματος εκείνοι που έχουν τη δύναμη της απόφασης είναι οι πολιτικοί, ανεξάρτητα από το ποιοι είναι. Η αισιόδοξη οπτική σε σχέση με την εξουσία είναι ότι οι πολιτικοί δεν είναι διατεθειμένοι να την παραχωρήσουν γιατί μπορούν να τη χρησιμοποιήσουν προς όφελος των υποστηρικτών τους. Η πιο συγκρατημένη οπτική είναι ότι οι πολιτικοί σε κάθε περίπτωση θα γαντζωθούν στην εξουσία, αν και με λιγότερο αλτρουιστικούς στόχους. Μία από τους συμμετέχοντες στη διαδικασία της δημοτικής βιβλιοθήκης του Ελσίνκι σύγκρινε το συμμετοχικό προϋπολογισμό με μια εκδήλωση στην οποία είχε λάβει μέρος, όπου είχε εφαρμοστεί μια διαφορετική συμμετοχική μέθοδος. Είχε συμμετάσχει σε ένα συμμετοχικό περίπατο, όπου είχε ζητηθεί από τους πολίτες να περιγράψουν την υποδομή της πόλης. Στους συμμετέχοντες είχε ειπωθεί ότι οι απαντήσεις τους θα λαμβάνονταν υπόψη στο μελλοντικό σχεδιασμό και ότι τα αποτελέσματα της συμβολής τους ενδέχονταν να είναι ορατά σε λίγα χρόνια. Κατά τη γνώμη της ο συμμετοχικός προϋπολογισμός παρείχε σημαντικά μεγαλύτερο κίνητρο, καθώς η ίδια μπορούσε να λαμβάνει αποφάσεις συμμετέχοντας σε μια μικρή ομάδα και να βλέπει τα αποτελέσματά τους πολύ σύντομα τον επόμενο χρόνο. Και ορίστε. Ποιος δε θα ήθελε να έχει μια πολύ γρήγορη διαδικασία για την πραγματική εξουσία – χωρίς να αμφισβητούνται οι αποφάσεις που λαμβάνονται για το κοινό καλό;

Από την άλλη, προκειμένου να μπορεί να γίνεται συζήτηση για τις εναλλακτικές λύσεις βασισμένη σε σωστή πληροφόρηση, οι λήπτες αποφάσεων χρειάζονται γνώση σχετικά με τα ζητήματα που απασχολούν. Παρόλο που ο ορθολογισμός δεν είναι προαπαιτούμενο για την πολιτική και οι αξίες είναι στην ουσία ένα οργανικό κομμάτι όταν αποφασίζει κάποιος για το τι είναι το καλύτερο για τους ανθρώπους, η γνώση σπάνια μειώνει την πιθανότητα για να κάνεις καλύτερη πολιτική. Και πάλι, στα εργαστήρια συμμετοχικού προϋπολογισμού για τη δημοτική βιβλιοθήκη του Ελσίνκι, οι επιμέρους εναλλακτικές παρουσιάστηκαν μόνο με ένα πενταψήφιο νούμερο για το κόστος και τίποτα άλλο. Οι συμμετέχοντες ήθελαν να μάθουν περισσότερα πράγματα για το πού στηρίζονται αυτές οι τιμές και ένιωσαν να ενοχλούνται όταν δεν υπήρχε επαρκής πληροφόρηση. Το αντίθετο συνέβη κατά την έναρξη των εργαστηρίων, όπου οι διοργανωτές παρουσίασαν οπτικοποιημένη πληροφορία των οικονομικών της βιβλιοθήκης στην πλατφόρμα Open Spending.org. Οι συμμετέχοντες αντέδρασαν θετικά και φάνηκαν ικανοποιημένοι για το γεγονός ότι διέθεταν πλούτο πληροφόρησης στη διάθεσή τους. Σε αυτές τις περιπτώσεις δε θα μπορούσαν να καταλήξουν σε μια κατάσταση όπου δε θα διέθεταν επαρκή πληροφορία για τη λήψη καλά δομημένων αποφάσεων.

Το μοντέλο για την αποκάλυψη των μυστικών

Για τη δημόσια διοίκηση το πιο σημαντικό όφελος από το συμμετοχικό προϋπολογισμό είναι η απόκτηση πληροφορίας που δε θα ήταν διαφορετικά διαθέσιμη. Έτσι λοιπόν, εάν κάποιοι αξιωματούχοι έχουν μάθει ήδη να ακούν τους ανθρώπους και έχουν ακόμα φτάσει στο επίπεδο να τους παραχωρήσουν την εξουσία της λήψης αποφάσεων, δε θα έπρεπε τώρα να επικεντρωθούμε στην ποιότητα της αλληλεπίδρασης; Για μια ακόμα φορά, η γνώση είναι το κλειδί. Για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα – για πάντα, πρακτικά – η πληροφορία των δημόσιων οικονομικών θεωρούταν ότι έπρεπε να απασχολεί πολύ λίγους ανθρώπους, δηλαδή τους πολιτικούς και τους δημόσιους υπαλλήλους, και πιθανότατα επίσης τους δημοσιογράφους, αλλά όχι το κοινό. Είναι αυτό ένα υγιές συναίσθημα για μια μοντέρνα κοινωνία; Θα ήθελα να αδράξω την ευκαιρία για να προτείνω μια ιδέα ενός μοντέλου που αλλάζει αυτή την κατάσταση.

Το μοντέλο αυτό συνίσταται σε τρία συστατικά, δύο εκ των οποίων είναι ήδη στη θέση τους. Ο νόμος για την Ελευθερία της Πληροφορίας και της Έντιμης Ηγεσίας και ο νόμος για την Ανοιχτή Διακυβέρνηση ανήκουν στην ομοσπονδιακή νομοθεσία των Ηνωμένων Πολιτειών. Μεταξύ άλλων, προωθούν αποτελεσματικά την ανοιχτότητα και έχουν ως πρακτικό αποτέλεσμα ότι οι ανεξάρτητες πολιτείες πρέπει να διαθέτουν διάφανους δικτυακούς τόπους στους οποίους θα μοιράζουν πληροφορίες σχετικά με τις δημόσιες δαπάνες. Αυτό που είναι ιδιαίτερα ικανοποιητικό είναι ότι το επίπεδο της λεπτομέρειας και της κατανοητότητας είναι τις περισσότερες φορές πολύ καλό. Η νομοθεσία είναι απαραίτητη προκειμένου να δώσει τη δυνατότητα και ενδεχομένως να εξαναγκάσει τις διαχειριστικές αρχές να αναλάβουν δράση προς την κατεύθυνση της ανοιχτότητας.

Το δεύτερο μέρος του μοντέλου είναι η τεχνολογία. Τα δημόσια οικονομικά δεδομένα πρέπει να είναι ανοιχτά δεδομένα. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να ικανοποιούν τις βασικές προδιαγραφές της ελεύερης διαθεσιμότητας προς το κοινό και της δωρεάν απόκτησής τους. Επιπλέον θα πρέπει να διατίθενται σε μορφή που επιτρέπει την περαιτέρω χρήση τους. Αυτό οδηγεί στην οπτικοποίηση των οικονομικών δεδομένων, ώστε τα μεγάλα νούμερα να γίνονται εύκολα αντιληπτά από τον καθένα. Η πλατφόρμα OpenSpending.org έχει ένα ιδιαίτερα χρήσιμο χαρακτηριστικό για το φορολογούμενο, το οποίο με αρκετή σαφήνεια αποκαλείται “πού πάνε τα χρήματά μου;”. Η απεικόνιση “Το καθημερινό ψωμί” δείχνει πως χρησιμοποιούνται τα χρήματα που προκύπτουν από τη φορολογία μίας ημέρας. Με άλλα λόγια μας λέει τι “αγοράζουμε” από τη δημόσια διοίκηση κάθε μέρα. Αλλά πέρα από αυτό, το OpenSpending σου χρησιμεύει επίσης εάν θέλεις να το δεις σε επίπεδο ολόκληρου του οργανισμού.

Η τεχνολογία και η νομοθεσία είναι ισχυρά εργαλεία, αλλά λείπει ένα βασικό κομμάτι, το οποίο κάνει τη διαφορά. Είναι οι άνθρωποι, εκείνοι που μπορούν να μετατρέψουν την ανοιχτή γνώση σε δράση. Έτσι, το τρίτο μέρος αφορά στη μεγάλη αλληλεπίδραση που πρέπει να υπάρχει μεταξύ όλων των ενδιαφερομένων -των ανθρώπων, των πολιτικών και των δημόσιων λειτουργών. Η βασική μορφή αλληλεπίδρασης θα πρέπει να συνίσταται σε προσωπικές συναντήσεις. Οι δημόσιοι λειτουργοί θα πρέπει να διοργανώνουν μια συστηματική ακολουθία συζητήσεων, οι οποίες θα μπορούν να γίνονται σε σχολεία, βιβλιοθήκες, νοσοκομεία, ή πάρκα κοντά σε γειτονιές όπου μένουν άνθρωποι. Η ιδέα είναι ότι πρώτα εκείνοι εξηγούν (με τη βοήθεια εργαλείων οπτικοποίησης) σχετικά με τις δημόσιες δαπάνες. Στη συνέχεια αλλάζουν ρόλο και ακούν τι έχουν να πουν οι άνθρωποι, απαντώντας στις ερωτήσεις τους. Εκτός από τις συζητήσεις αυτές, χρειάζεται επίσης μια διαδικτυακή παρουσία προκειμένου να διοχετεύουν πληροφορίες σε ανθρώπους που δεν μπορούν να συμμετέχουν, καθώς και για να μπαίνουν σε περισσότερες λεπτομέρειες στις διάφορες συζητήσεις.

Κατά το σχεδιασμό αυτών των εκδηλώσεων θα πρέπει κανείς να έχει κατά νου ότι είναι σημαντικό να συνταιριάζονται με τα ενδιαφέροντα των ανθρώπων κατά το δυνατόν στενότερα. Για παράδειγμα, αν μια εκδήλωση διοργανώνεται για τους ανθρώπους μιας γειτονιάς τότε, αντί να ξεκινήσει με τα οικονομικά ολόκληρης της πόλης, ο εισηγητής θα μπορούσε να πει στους συμμετέχοντες πως επηρεάζει ο προϋπολογισμός τη συγκεκριμένη περιοχή. Ένα άλλο βασικό μέτρο είναι η προσεκτική συλλογή όλης της πληροφορίας που παράγεται μέσα από τέτοιες εκδηλώσεις και η αποθήκευσή της σε επαναχρησιμοποιήσιμη μορφή. Οι άνθρωποι πάντα έκαναν κριτική στις αποφάσεις των πολιτικών – γιατί να μην αξιοποιηθεί αυτή η κριτική ως σύνολο δεδομένων και να εξερευνηθεί η δυνατότητα να οδηγήσουν σε καλύτερες λύσεις;

Ραφινάροντας αυτό το μοντέλο, λαμβάνοντας υπόψη προηγούμενη εμπειρία από αντίστοιχες δραστηριότητες, αξίζει να το δοκιμάσει κανείς στην πράξη. Σταδιακά, μοιράζοντας την πληροφορία και ανεβάζοντας το επίπεδο της ευαισθητοποίησης του κοινού για τις δημόσιες δαπάνες θα οδηγήσει σε μια απάντηση για το αρχικό ερώτημα. Αν οι άνθρωποι είναι δυσαρεστημένοι με το πως ξοδεύονται τα χρήματα της φορολογίας τους, είναι πολύ πιθανό ότι θα απαιτήσουν μια ευκαιρία να συμμετέχουν στην κατάρτιση του προϋπολογισμού – ή μπορεί να γίνει και το αντίθετο: οι πολιτικοί ενδέχεται να θέλουν να εμπλέξουν τους ανθρώπους – προκειμένου να διατηρήσουν καλές σχέσεις με τους ψηφοφόρους τους. Το αντίθετο αυτού, δηλαδή οι άνθρωποι να είναι ικανοποιημένοι με τις δημόσιες δαπάνες και να μην αισθάνονται την ανάγκη να συμμετέχουν στη διαμόρφωση του προϋπολογισμού, δε θα ήταν απαραίτητα κακό, αν και σίγουρα θα ήταν κάπως απρόσμενο!

————–
*Ο Raimo Muurinen είναι υπεύθυνος για το δίκτυο Open Knowledge Finland στο γυμνάσιο Otava Folk και entrepreneur της start-up εταιρίας Avanto insight. Διαθέτει πτυχίο στη Διοίκηση Επιχειρήσεων και συνεχίζει τις σπουδές του στις πολιτικές επιστήμες στο Tampere University εστιάζοντας στην ανοιχτή δημοκρατία και την e-συμμετοχή.

**Το πρωτότυπο κείμενο τιτλοφορείται: “Participatory Budgeting, Your choise” και δημοσιεύτηκε στο The open book, Reaktio #3, The Open Knowledge Foundation, 2013.