Η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) βρίσκεται σήμερα αντιμέτωπη με μια αυξανόμενη σειρά προκλήσεων που απειλούν τη δημοκρατία, τις θεμελιώδεις αξίες της και τη συνοχή των θεσμών της. Στο πλαίσιο αυτό, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προετοιμάζει την υιοθέτηση μιας σημαντικής νέας πρωτοβουλίας με την ονομασία European Democracy Shield (Ασπίδα της Ευρωπαϊκής Δημοκρατίας). Η πρωτοβουλία αυτή έχει ως στόχο την ενίσχυση της ανθεκτικότητας της δημοκρατίας της ΕΕ απέναντι σε στρατηγικές και συστηματικές επιθέσεις, τόσο από ξένες αυταρχικές δυνάμεις όσο και από δρώντες στον ψηφιακό χώρο.
Οι προκλήσεις για τη δημοκρατία της ΕΕ
Οι στρατηγικές επιθέσεις κατά της δημοκρατίας και των θεμελιωδών αξιών της ΕΕ έχουν ενταθεί τα τελευταία χρόνια. Οι απειλές αυτές προέρχονται από παραδοσιακούς αυταρχικούς αντιπάλους, όπως η Ρωσία και η Κίνα, που χρησιμοποιούν την παραπληροφόρηση και την ξένη παρέμβαση σε πληροφορίες (Foreign Information Manipulation and Interference – FIMI) για να υπονομεύσουν τις εκλογικές διαδικασίες, την ελευθερία του λόγου και την κοινωνική συνοχή.
Σύμφωνα με το Eurobarometer του 2023, το 81% των Ευρωπαίων πολιτών θεωρεί τη ξένη παρέμβαση στις δημοκρατίες σοβαρό πρόβλημα. Η πρόκληση αυτή εντείνεται από την ανάπτυξη νέων τεχνολογιών, όπως η τεχνητή νοημοσύνη και τα deepfakes, που επιτρέπουν την εξάπλωση ψευδών πληροφοριών με πρωτόγνωρη ταχύτητα και ακρίβεια.
Τι είναι η Ασπίδα της Ευρωπαϊκής Δημοκρατίας
Η πρόεδρος της Επιτροπής, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, πρότεινε για πρώτη φορά την ιδέα μιας Ασπίδας της Δημοκρατίας τον Μάιο του 2024, πριν τις ευρωπαϊκές εκλογές. Στόχος της πρωτοβουλίας είναι να:
- Αντιμετωπίσει τη χειραγώγηση και παρέμβαση πληροφοριών από ξένες δυνάμεις.
- Διασφαλίσει τη δικαιοσύνη και την ακεραιότητα των εκλογικών διαδικασιών.
- Ενισχύσει τα ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης και τους δημοσιογράφους.
- Προστατεύσει την κοινωνία των πολιτών και τους υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Η πρωτοβουλία περιλαμβάνει τη δημιουργία πανευρωπαϊκού δικτύου ελεγκτών γεγονότων, την ενίσχυση της εφαρμογής της ψηφιακής νομοθεσίας της ΕΕ (όπως ο Κανονισμός για τις Ψηφιακές Υπηρεσίες – DSA), καθώς και την αντιμετώπιση τεχνολογιών παραπληροφόρησης όπως τα deepfakes.
Οι ευρωπαϊκοί θεσμοί και η εφαρμογή της Ασπίδας
Η ευθύνη για την ανάπτυξη και εφαρμογή της Ασπίδας έχει ανατεθεί στον Επίτροπο για τη Δημοκρατία, τη Δικαιοσύνη, το Κράτος Δικαίου και την Προστασία του Καταναλωτή, Μάικλ ΜακΓκραθ. Ο ΜακΓκραθ ηγείται μιας ομάδας έργου αποτελούμενης από επτά Επιτρόπους, που έχει ως αποστολή την οριζόντια συντονισμένη δράση σε όλους τους τομείς πολιτικής.
Η Επιτροπή, σε συνεργασία με την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης (EEAS), ενισχύει τα υφιστάμενα εργαλεία όπως:
- East StratCom Task Force, που παρακολουθεί και τεκμηριώνει περιπτώσεις παραπληροφόρησης.
- EU Hybrid Toolbox και FIMI Toolbox, που προσφέρουν εργαλεία για την καταπολέμηση των υβριδικών απειλών.
- Rapid Alert System (RAS), που επιτρέπει την ταχεία ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των κρατών μελών.
Ο ρόλος των κρατών μελών
Η στάση των κρατών μελών ποικίλει, με βάση γεωγραφικές, ιστορικές και πολιτικές παραμέτρους. Η Γαλλία, με τον φορέα VIGINUM, και η Σουηδία, με την Υπηρεσία Ψυχολογικής Άμυνας, έχουν δημιουργήσει εθνικούς μηχανισμούς για την αντιμετώπιση των ξένων παρεμβάσεων και αποτελούν πρότυπα για αντίστοιχες δομές σε επίπεδο ΕΕ.
Η Πολωνία, κατά την προεδρία της στο Συμβούλιο, προώθησε την ανθεκτικότητα της δημοκρατίας ενάντια στην πόλωση και τη ριζοσπαστικοποίηση, ενώ η Δανία εστιάζει στον ρόλο της ελεύθερης και αξιόπιστης ενημέρωσης και της πολιτιστικής διάστασης της δημοκρατικής ανθεκτικότητας.
Θέσεις και προτάσεις ενδιαφερόμενων φορέων
Κατά τη δημόσια διαβούλευση που ολοκληρώθηκε τον Μάιο του 2025, προτάθηκαν μεταξύ άλλων:
- Η αναγνώριση της δημοσιογραφίας ως κρίσιμης υποδομής.
- Η δημιουργία Ταμείου Επενδύσεων στην Ακεραιότητα της Πληροφορίας (Information Integrity Investment Fund – I3F).
- Η ενίσχυση του προγράμματος CERV για την υποστήριξη της κοινωνίας των πολιτών.
- Η ανάπτυξη ευρωπαϊκού κέντρου αριστείας για την καταπολέμηση της FIMI.
Ο ρόλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου
Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο διαδραματίζει καίριο ρόλο, έχοντας συστήσει την Ειδική Επιτροπή για την Ασπίδα της Δημοκρατίας (EUDS). Η επιτροπή εξετάζει τη δράση της Επιτροπής και της EEAS, καταθέτει προτάσεις και προωθεί τη διαμόρφωση πολιτικών που θα θωρακίσουν την Ένωση από υβριδικές απειλές.
Το Κοινοβούλιο τονίζει τη σημασία της ελεύθερης, ανεξάρτητης και πλουραλιστικής ενημέρωσης για τη δημοκρατική ανθεκτικότητα και υπογραμμίζει την ανάγκη επενδύσεων στην ερευνητική δημοσιογραφία, τον έλεγχο γεγονότων και τη ψηφιακή παιδεία.
Προκλήσεις και επόμενα βήματα
Η υλοποίηση της Ασπίδας της Δημοκρατίας συναντά προκλήσεις, όπως:
- Η ανάγκη συντονισμού μεταξύ διαφορετικών θεσμών και κρατών μελών.
- Η αντίσταση από μεγάλα εταιρικά συμφέροντα και ορισμένες κυβερνήσεις εντός και εκτός ΕΕ, που επικρίνουν την ευρωπαϊκή ψηφιακή ρύθμιση ως λογοκρισία.
- Η τεχνολογική πρόκληση της συνεχώς εξελισσόμενης παραπληροφόρησης.
Η Επιτροπή σχεδιάζει την παρουσίαση της σχετικής επικοινωνίας το φθινόπωρο του 2025, ενώ το Κοινοβούλιο αναμένεται να ψηφίσει το τελικό πόρισμα της EUDS στις αρχές του 2026.
Η Ασπίδα της Ευρωπαϊκής Δημοκρατίας αποτελεί μια φιλόδοξη προσπάθεια της ΕΕ να προασπίσει τις θεμελιώδεις αξίες της και να θωρακιστεί απέναντι στις νέες μορφές απειλών. Η επιτυχία της θα εξαρτηθεί από την αποφασιστικότητα των θεσμών, τη συνεργασία των κρατών μελών και την ενεργό συμμετοχή της κοινωνίας των πολιτών.
Η πρωτοβουλία αυτή δεν στοχεύει μόνο στην προστασία των εκλογικών διαδικασιών ή στην αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης, αλλά φιλοδοξεί να καλλιεργήσει μια πιο ανθεκτική, κριτική και ενεργή ευρωπαϊκή κοινωνία, ικανή να σταθεί απέναντι στις προκλήσεις του 21ου αιώνα.