Η πρώτη Έκθεση για το Κράτος Δικαίου στα Κράτη Μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης[1], που δημοσιεύθηκε πρόσφατα από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, απηχεί πλήρως τις διαχρονικές ανησυχίες και πάγιες θέσεις της Διεθνούς Διαφάνειας Ελλάδος για την καταπολέμηση της διαφθοράς στη χώρα και, ως εκ τούτου, η Διεθνής Διαφάνεια Ελλάς δεσμεύεται ότι οι προτάσεις βελτίωσης που διατυπώνονται στην έκθεση θα αποτελέσουν προτεραιότητες στο έργο της κατά το επόμενο διάστημα.
Αναλυτικά:
Δικαιοσύνη
Μολονότι, η έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής αναγνωρίζει ότι η χώρα έχει υιοθετήσει σημαντικό αριθμό μεταρρυθμίσεων στη Δικαιοσύνη (αλλαγές στην οργάνωση των δικαστηρίων, μέτρα για τη βελτίωση της διαχείρισης των δικαστηρίων, διεύρυνση της χρήσης εργαλείων τεχνολογίας πληροφοριών στα δικαστήρια και προώθηση εναλλακτικών μηχανισμών επίλυσης διαφορών), που ξεκίνησαν στο πλαίσιο των τριών προγραμμάτων οικονομικής προσαρμογής, ωστόσο, επισημαίνει ότι η εφαρμογή των παραπάνω μέτρων παρουσιάζει μικτά αποτελέσματα και ότι η Δικαιοσύνη συνεχίζει να αντιμετωπίζει προκλήσεις όσον αφορά την ποιότητα και την αποτελεσματικότητά της.
Ιδιαίτερη μνεία γίνεται στον τρόπο επιλογής των ανωτάτων δικαστικών λειτουργών της χώρας, καθώς και στον χρόνο που απαιτείται για την επίλυση αστικών και διοικητικών διαφορών και για την εκδίκαση ποινικών υποθέσεων.
Η Διεθνής Διαφάνεια Ελλάς, έχοντας ήδη από την αρχή της ελληνικής οικονομικής κρίσης προβάλει λεπτομερώς τις δυστοκίες που παρατηρούνται στην Δικαιοσύνη και έχοντας προτείνει συγκεκριμένες λύσεις[2], θα συνεχίσει να μάχεται για τον εξορθολογισμό αυτού του ιδιαίτερα κρίσιμου για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την οικονομική ανάπτυξη της χώρας θεσμού[3].
Νομικό και θεσμικό πλαίσιο κατά της διαφθοράς
Η έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής αναδεικνύει το γεγονός ότι η Ελλάδα έχει επιτύχει τα τελευταία χρόνια ένα ευρύ φάσμα μεταρρυθμίσεων κατά της διαφθοράς (όπως π.χ. βελτίωση του συντονισμού φορέων επιφορτισμένων με την καταπολέμηση της διαφθοράς, εκσυγχρονισμό του νομικού πλαισίου για τις δηλώσεις περιουσιακών στοιχείων και τη χρηματοδότηση των πολιτικών κομμάτων) και ότι συνεχίζει να εφαρμόζει ένα ολοκληρωμένο εθνικό σχέδιο καταπολέμησης της διαφθοράς[4].
Ωστόσο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή διατυπώνει ορισμένες ανησυχίες για τις επιπτώσεις σε τρέχουσες υποθέσεις δωροδοκίας της τροποποίησης της ποινικής νομοθεσίας που έγινε το 2019[5], ενώ συμμερίζεται πλήρως τις πολλαπλώς προβληθείσες και αρμοδίως υποβληθείσες θέσεις της Διεθνούς Διαφάνειας Ελλάδος για την ανάγκη ενίσχυσης του νομικού πλαισίου προστασίας των whistleblowers[6] και νομοθετικής ρύθμισης του lobbying[7].
Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης
Η έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής αναγνωρίζει τη συνταγματική κατοχύρωση της ελευθερίας της έκφρασης και του δικαιώματος πρόσβασης σε δημόσιες πληροφορίες, καθώς και τη νομοθετική διασφάλιση της πολυφωνίας των ΜΜΕ και της ελευθεροτυπίας[8].
Ωστόσο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εγείρει ερωτήματα σχετικά με την αποτελεσματικότητα των κανόνων που αποσκοπούν στη διασφάλιση της διαφάνειας της ιδιοκτησίας των ΜΜΕ, την επάρκεια των μηχανισμών διασφάλισης του σεβασμού των επαγγελματικών προτύπων της δημοσιογραφίας, την ανεξαρτησία και την επάρκεια των πόρων του ΕΣΡ, καθώς και σχετικά με την αποτελεσματικότητα της ΕΣΗΕΑ.
Η ανάγκη ενίσχυσης του νομικού πλαισίου προστασίας των whistleblowers είναι συναφής και με το εν λόγω πεδίο, καθόσον οι whistleblowers συχνά αποτελούν σημαντικές πηγές για τους δημοσιογράφους.
Θεσμικοί έλεγχοι και ισορροπίες (“checks and balances”)
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επισημαίνει τις προκλήσεις που αναφύονται από τις ισχύουσες πρακτικές νομοθέτησης (π.χ. συχνά παρατηρούνται σύντομος χρόνος δημόσιας διαβούλευσης, καθώς και προσφυγή σε διαδικασίες «επείγοντος» και «κατεπείγοντος»), απόρροια κυρίως των μέτρων που έπρεπε να ληφθούν λόγω της οικονομικής κρίσης[9].
Ως ζωτικής σημασίας για την εύρυθμη λειτουργία της δημοκρατίας αξιολογεί η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και την θέσπιση ενός ολοκληρωμένου και αποτελεσματικού νομικού πλαισίου για την λειτουργία της Κοινωνίας των Πολιτών, το οποίο αποτελεί πάγιο αίτημα και της Διεθνούς Διαφάνειας Ελλάδος[10], η οποία, με βάση τις αρχές της, λειτουργεί με πρακτικές ακεραιότητας και λογοδοσίας πέραν των εκ του νόμου υποχρεωτικών.
Η πανδημία COVID-19: ένα stress test για το κράτος δικαίου στην Ευρωπαϊκή Ένωση
Σημαντικό κεφάλαιο στην έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής αποτελεί και αυτό περί του αντικτύπου της πανδημίας του COVID-19 στο κράτος δικαίου των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δεδομένου ότι όλα τα κράτη μέλη έχουν λάβει έκτακτα μέτρα για την προστασία της δημόσιας υγείας και τα περισσότερα έχουν, επίσης, χορηγήσει ειδικές εξουσίες έκτακτης ανάγκης, βάσει συνταγματικών διατάξεων ή νόμων περί προστασίας της δημόσιας υγείας.
Η εν λόγω αλλαγή ή αναστολή των συνήθων θεσμικών ελέγχων και ισορροπιών (“checks and balances”) μπορεί να θέσει ιδιαίτερες προκλήσεις για το κράτος δικαίου, καθώς και τις θεμελιώδεις αρχές και αξίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπως ορίζονται στις Συνθήκες της, επισημαίνει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η οποία παρακολουθεί στενά την εφαρμογή των έκτακτων μέτρων, υπογραμμίζοντας ότι τα μέτρα πρέπει να είναι χρονικά περιορισμένα, απολύτως απαραίτητα και αναλογικά και υποκείμενα στον κοινοβουλευτικό και δικαστικό έλεγχο, καθώς και στον έλεγχο των ΜΜΕ και της Κοινωνίας των Πολιτών.
Η Διεθνής Διαφάνεια Ελλάς, από την πρώτη στιγμή του ξεσπάσματος της πανδημίας COVID-19 στη χώρα μας, με δημόσιες ανακοινώσεις και επιστολές της προς τους αρμόδιους Υπουργούς της Κυβέρνησης[11], έχει, μεταξύ άλλων, επισημάνει ότι είναι σημαντικό να διατηρηθεί και να επεκταθεί η διαφάνεια, η ανοικτότητα και η ακεραιότητα σε ολόκληρη τη σφαίρα του δημόσιου βίου.
Η πανδημία καθιστά πρόδηλη τη σημασία της λογοδοσίας και την ανάγκη τακτικής και αξιόπιστης ενημέρωσης από τους δημόσιους θεσμούς και τους ηγέτες της χώρας. Η διαφάνεια και η συνεργασία είναι ζωτικής σημασίας ακόμη περισσότερο κατά τη διάρκεια μιας πανδημίας. Όλες οι αποφάσεις που λαμβάνονται με έκτακτες και ειδικές διαδικασίες πρέπει να τεκμηριώνονται και να υπόκεινται σε δημόσιο έλεγχο. Η πρόσβαση στις πληροφορίες είναι καίριας σημασίας, ώστε να μπορεί να υπάρξει λογοδοσία στο μέλλον για τις αποφάσεις που λαμβάνονται σήμερα.
Εν κατακλείδι, η Διεθνής Διαφάνεια Ελλάς έχει τονίσει ότι είναι θεμελιώδους σημασίας όλα τα προτεινόμενα μέτρα, οι πολιτικές αντιμετώπισης των επιπτώσεων, αλλά και ο έκτακτος περιορισμός των ατομικών ελευθεριών, να εφαρμοστούν με διαφάνεια, συμμετοχή και λογοδοσία υπέρ του δημόσιου συμφέροντος. Οι έκτακτες συνθήκες δεν δικαιολογούν κανένα συμβιβασμό σε θέματα καλής διακυβέρνησης.
—